Dodenherdenking 4 mei 2024, speech burgemeester Dirk Heijkoop
Dames en heren, jongens en meisjes,
Vandaag, 4 mei, herdenken wij alle Nederlanders, burgers en militairen die waar ook ter wereld, sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, zijn omgekomen of vermoord in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.
Wereldwijd woeden er nog steeds oorlogen, veraf of dichtbij, en tot op de dag van vandaag zijn daardoor nog steeds en telkens opnieuw slachtoffers te betreuren. Het is goed om daar met regelmaat, maar in het bijzonder op 4 mei letterlijk en figuurlijk twee minuten bij stil te staan. Want woorden zeggen lang niet alles. Er zijn momenten waarop woorden tekort schieten of onvoldoende kunnen uitdrukken wat we denken of voelen.
Toch proberen wij elk jaar weer nieuwe of andere woorden te geven aan de vreselijke dingen die gebeurd zijn. Dingen die we soms liever zouden vergeten, maar waarvan we tegelijk ook zeggen: wij mogen het niet vergeten.
Dit jaar wil ik graag de aandacht vragen voor de gebeurtenissen naar aanleiding van de april-mei stakingen van 1943 en de nasleep daarvan in ons dorp. De Duitse bezetter had op 29 April 1943 een standrecht afgekondigd dat het gehele Nederlandse Leger (300.000 man) weer opnieuw in Duits krijgsgevangenschap opgenomen moest worden. Deze oproep tot Arbeitseinsatz leidde in het hele land tot grote protesten en stakingen. Ook in ons dorp werd gestaakt; op de werf 'De Merwede' en bij vele andere bedrijven in Hardinxveld en Giessendam. Dat bleef niet zonder gevolgen, de Duitse bezetter sloeg de stakingen op zeer gewelddadige wijze neer. Als represaille werden stakers willekeurig opgepakt en afgevoerd. Ook in onze gemeente werden meerdere mannen opgepakt en zijn er voorzover bekent vier mannen gefusilleerd door een Duits vuurpeloton; Cornelis Willem de Kok, Cornelis van der Giessen, Jan Willem de Blaey en Dirk Loeve. Op dezelfde dag dat zij werden opgepakt werden zij veroordeeld tot de doodstraf. Na hun veroordeling mochten zij nog een afscheidsbrief naar hun familie schrijven. Diezelfde dag werden zij vermoord. Niemand van de vier families weet waar zij indertijd werden begraven. De brieven bleven het enige bericht dat de families ontvangen hebben. Een verschrikkelijk verhaal! Na een gesprek met één van de nabestaanden realiseerde ik mij dat van deze oorlog-slachtoffers de namen niet zijn terug te vinden in ons dorp. Alleen een herinneringsbord van de scheepswerf is behouden gebleven in museum de Koperen Knop. Ik wil mij er sterk voor maken dat de namen van deze personen niet vergeten worden.
Volgend jaar is het 80 jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog officieel is afgelopen. Maar, zoals Peter Romijn, de schrijver van het thema van het nationaal Comité 4 en 5 mei verwoordde, was dit op papier wel een feit, maar is er geen collectieve herinnering aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Deze eindigde voor veel mensen in 1945, of al in oktober 1944 maar vanaf 1946 tot 1949 liep de strijd door in Nederlands Indië.
Miljoenen Nederlanders beleefden de bevrijding in een wereld waarin persoonlijke verliezen bijna niet leken te tellen. Na de Duitse nederlaag kwam hun leven ook niet tot rust. Eén op de vijf Nederlanders was ontheemd, op drift als gevolg van onderduik, evacuatie en vlucht voor het verwoestende oorlogsgeweld. Honderdduizenden mensen keerden ontredderd terug uit Duitsland: dwangarbeiders, politieke gevangenen, pro-Duitse Nederlanders en een kleine groep joden uit de concentratie- en vernietigingskampen. Later nog volgden de mensen die het Indonesië moesten verlaten, waar ze vele naasten hadden verloren en zelf ook ernstig gevaar hadden gelopen.
De teruggekeerde joden werden geconfronteerd met een verdwenen leefwereld. Verwanten en vrienden waren vermoord, hun bezit was vervreemd en ze verkeerden in een staat van rechteloosheid die maar moeizaam en soms helemaal niet werd hersteld. De overheid koos als uitgangspunt dat overlevende joden – ondanks de specifieke vervolging door de nazi’s – niet anders behandeld moesten worden dan de overige oorlogsgetroffenen. Het idee was dat positieve discriminatie kwaad bloed zou zetten. Terugkerende dwangarbeiders werden vaak als slappelingen of halve collaborateurs bekeken. Voor repatrianten en migranten uit Indië was alleen plaats aan de randen van de samenleving.
De overwonnen vijanden hoorden in de nationale gemeenschap niet thuis, dat was in 1945 de vrijwel algemene opinie. Het voormalig verzet en de politie pakten zeker 120.000 van collaboratie verdachte personen op en sloten ze op in interneringskampen. Sommigen moesten jarenlang wachten op berechting. Wel kwam vrij snel het inzicht dat men de grote massa van de geïnterneerden niet voor altijd uit de samenleving kon stoten. De voormalig verzetsman Jaap le Poole won steun voor het plan om een begeleide terugkeer in de samenleving mogelijk te maken. Dit werd de taak van Stichting Toezicht Politieke Delinquenten. Heropvoeden was daarom het idee. Toch zou het stempel “fout in de oorlog” nog decennialang een stigma blijven. Ik hoorde pas de uitdrukking “Eén moord heeft vele slachtoffers”, dat geldt ook zeker voor de WOII.
Ook jonge mensen uit onze eigen woonplaats denken mee en hebben woorden weten te geven aan herinneringen die niet van henzelf zijn, herinneringen aan hen doorgegeven door eerdere generaties. Maar ook woorden die spreken over hun eigen verlangen naar vrijheid en vrede voor mensen dichtbij en veraf, voor nu en voor de toekomst. Straks zullen we naar twee gedichten luisteren die gemaakt zijn en worden voorgedragen door leerlingen uit de derde klas van het VWO, van Christelijke Scholengroep ‘De Hoven’, locatie Calvijn.
Dichtbij, in ons eigen dorp, hebben wij ook verschrikkelijke gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog te herdenken en duiken er nog steeds nieuwe verhalen en oude herinneringen op. Zojuist noemde ik de gebeurtenissen naar aanleiding van de april-mei staking in 1943. We staan ook stil bij het bombardement op de Buldersteeg met veel, ook jonge, slachtoffers. Hier ligt een steen voor de slachtoffers in Nederlands-Indië. En we kennen allemaal de grootscheepse razzia als vergeldingsactie op de liquidatie van twee landwachters: het verschrikkelijke verhaal van de Merwedegijzelaars. Op 19 april jl. is bij de herdenking in Kamp Amersfoort namens de gemeenten Altena, Sliedrecht en Hardinxveld-Giessendam, een gezamenlijk bloemstuk geplaatst ter herinnering aan de Merwedegijzelaars.
Op 11 april jl. ben ik, samen met leden van Oranje Trouw en leerlingen van De Ichthusschool op de begraafplaats aan Spindermolen geweest om plantjes te poten op de graven van de oorlogsslachtoffers aldaar. We zijn gestart met een presentatie bij het bedrijf Beobom aan de Damstraat, dat explosieven uit de Tweede Wereldoorlog opspoort. Daarna zijn we naar de begraafplaats gegaan, waar bij enkele oorlogsgraven de verhalen weer werden verteld, zodat deze voort kunnen leven via onze kinderen.
De afgelopen weken is er veel aandacht voor het duiden van de geweldsexplosie in het Midden-Oosten. Welke woorden geven de juiste uiting aan de vele gevoelens die er heersen. Er zijn veel antisemitische geluiden te horen in relatie tot de reactie van het Israëlische leger op de aanval van Hamas. En tegelijkertijd wordt de Palestijnse bevolking in de Gazastrook verantwoordelijk gehouden voor de acties van Hamas. De WOII heeft ons geleerd dat het wegzetten van bevolkingsgroepen en rassen desastreuze gevolgen heeft gehad. Ook nu weer zien we dat het vooral de bevolking van vrouwen, mannen, ouderen en kinderen is die het slachtoffer zijn van leiders die azen op macht en status. Laten wij antisemitisme bestrijden, het geweld veroordelen en zorg hebben voor de slachtoffers.
Dames en heren, jongens en meisjes, morgen mogen wij samen onze vrijheid vieren! Laten wij stil staan bij hen die niet in vrijheid mogen leven en bij hen die nog dagelijks moeten leven met de onvrijheid van ooit, van zelfs generaties terug. En, ik kan het niet genoeg benadrukken, laten wij omkijken naar een ander, belangstelling hebben voor elkaar en het gesprek met elkaar aangaan.
Dank voor uw aandacht.
Burgemeester Dirk Heijkoop